Аспекты абвешчанай барацьбы з «дармаедамі»

Каго прыпішуць да катэгорыі «дармаедаў», можна толькі гадаць.

Праз чвэрць стагоддзя ўлады Беларусі прыступаюць да рашучай і бескампраміснай барацьбы з асобамі, якія злосна ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы, так званымі «дармаедамі».

На спецыяльнай нарадзе, скліканай паводле пастановы гэтых пытанняў, Лукашэнка заявіў: «Блізу 500 тысяч нашых грамадзян не задзейнічаны ў эканоміцы краіны... Любымі спосабамі, якія мы ведаем і ўмеем выкарыстоўваць, трэба прымусіць гэтых людзей працаваць! Да 1 студзеня прыняць меры, каб б усе працавалі».

Быццам бы сказана дакладна і зразумела. Усе працаздольныя грамадзяне Рэспублікі Беларусь павінны быць занятыя грамадска-карыснай працай у добраахвотным або прымусовым парадку. Зацікаўленыя ў развязванні гэтых пытанняў структуры ўлады пачалі ўжо ўносіць свае прапановы. МУС прапанавала ўнесці ў Кодэкс аб адміністрацыйных правапарушэннях новыя прававыя нормы, якія дазваляюць прыцягваць да адказнасці, у тым ліку і да прымусовага працаўладкавання, грамадзян, якія злосна ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы.

Кіраўнік выказаўся ў падтрымку гэтых прапаноў і заявіў: «Хочаце вярнуць паняцце «дармаедства» - вяртайце». Мяркую, што гэта паняцце будзе вернутае. Органы ўнутраных спраў атрымаюць дадатковы аб'ём працы, прама не звязаны са злачыннасцю. Менскі гарвыканкам прапануе ўвесці абавязковае, чытай прымусовае, працаўладкаванне для вінаватых ў выплаце аліментаў і плацяжах за жыллёва-камунальныя паслугі. Прыкладаў такіх прапаноў можна прывесці яшчэ шмат, але не ў іх справа. Гаворка ідзе аб элементарным захаванні патрабаванняў Канстытуцыі, іншых заканадаўчых актаў Рэспублікі Беларусь, міжнародных пагадненняў, падпісаных Беларуссю аб забароне прымусовай працы і правоў грамадзян.

Згодна з ч. 4 арт. 41 Канстытуцыя прымусовую працу ў Беларусі забараняе. Там запісана, што «Прымусовая праца забараняецца, акрамя работы або службы, вызначанай прысудам суда, або ў адпаведнасці з законам аб надзвычайным і вайсковым становішчы». Відавочна, што закон не ўстанаўлівае ніякага пакарання за ўхіленне ад працаўладкавання. А прымусовае працаўладкаванне грамадзяніна магчыма толькі паводле прыгавору суда або пасля ўвядзення надзвычайнага становішча ў краіне. У арт. 58 Канстытуцыі запісана, што «Ніхто не можа быць прымушаны да выканання абавязкаў, якiя не прадугледжаныя Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь і яе законамі, або адмовы ад сваіх правоў». Усе законы павінны адпавядаць патрабаванням Канстытуцыі, інакш яны ўважаюцца юрыдычна нікчэмнымі.

Аднак, як паказвае правапрымяняльная практыка, гэтыя канстытуцыйныя патрабаванні не заўсёды выконваюцца. Калі разгледзець пытанні захавання канстытуцыйных патрабаванняў толькі ў галіне працоўных праваадносін, то неабходна заўважыць, што яны не заўсёды выконваюцца. Канстытуцыйныя патрабаванні ў пэўнай ступені былі не выкананыя ў наступных выпадках: пры увядзенні ўсеагульнай кантрактнай сістэмы прыёму на працу грамадзян; пры абавязковым размеркаванні на працу выпускнікоў вышэйшых навучальных устаноў; пры увядзенні прымусовай працы для нядобрасумленных бацькоў, якія ўхіліліся ад выхавання і ўтрымання сваіх дзяцей; пры ўвядзенні забароны на звальненне работнікаў прадпрыемстваў дрэваапрацоўчай галіны да заканчэння мадэрнізацыі гэтых вытворчасцей і гэтак далей.

Цяпер плануецца ўвесці прымусовае працаўладкаванне грамадзян, якія злосна ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы. Практыка паказвае, што невыкананне гэтых і іншых канстытуцыйных патрабаванняў у правапрымяняльнай дзейнасці ўлады застануцца незаўважанымі дэпутатамі парламента і Канстытуцыйным Судом Рэспублікі Беларусь.

Спасылкі на тое, што ў Савецкім Саюзе паспяхова вялася барацьба з «дармаедамі» і дармаедствам агулам, на маю думку, неабгрунтаваныя. Так, такая барацьба ў Савецкім Саюзе вялася доўгія гады, але яна не дала станоўчых вынікаў. Колькасць асоб, якія злосна ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы не стала меншай, а прымусовая праца не стала ні цікавай, ні прывабнай.

Вядома, складаныя пытанні, звязаныя з працаўладкаваннем асоб, якія ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы, маюць месца ва ўсіх краінах свету, незалежна ад дзяржаўнага ладу і сацыяльнага становішча. Яны існавалі раней, існуюць цяпер і, мабыць, будуць існаваць у далёкай будучыні. Яшчэ ў 18 стагоддзі Уладзімір Іванавіч Даль запісаў вызначэнне «дармаедства» наступным чынам: «Дармаедства - дармаедства або светаедства, пустое жыццё за чужы кошт». «Дармаед або гультаіны кавалак жыве ў бяздзейнасці чужымі працамі, лайдак». З гэтымі азначэннямі можна пагадзіцца, але жыццё на месцы не стаіць, яно рухаецца і ўносіць свае змены ва ўсе вызначэнні і пастулаты.

Ва ўмовах рынкавай эканомікі грамадзянам дазволена атрымліваць даходы ад здачы сваёй маёмасці ў арэнду, укладваць грошы ў банкаўскія дэпазітывы пад пэўныя працэнты, гуляць у пэўныя гульні, праводзіць цэлы шэраг іншых, цалкам законных аперацый, і атрымліваць за гэта пэўныя дывідэнды. Таму ўзнікаюць пытанні аб неабходнасці новага вызначэння паняццяў у стасунку да людзей, якія злосна ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы. Няма сумненняў, што такое вызначэнне Савет Міністраў падрыхтуе. Каго прылічаць да катэгорыі «дармаедаў», можна толькі гадаць. Баюся, што гэта будуць людзі, якія сёння працуюць без афармлення афіцыйных працоўных пагадненняў у Беларусі і за яе межамі.

Праблемы, якія выклікае «дармаедства» ў дзяржаве і грамадстве, не сталыя. Яны мяняюцца. Калі, напрыклад, за часамі Савецкай улады барацьба з «дармаедствам» абгрунтоўвалася пытаннямі маральнага аспекту будаўнікоў камунізму, то цяпер на першы план выходзяць чыста эканамічныя і палітычныя матывы. Так, напрыклад, ні для каго сёння не з'яўляецца вялікім сакрэтам, што праз недахоп рэсурсаў беларуская сацыяльная мадэль знаходзіцца ў крызісе. Трэба шукаць любыя магчымасці скарачэння расходаў, і ў першую чаргу за кошт тых, хто ўхіляецца ад працаўладкавання. Неабходна развязваць пытанні з працоўнай міграцыяй, што павялічваецца, і гэтак далей. Гэтыя пытанні ўлады спрабуюць развязаць радыкальным шляхам з дапамогай адміністрацыйных мер.

Акрамя таго, аўтарытарная дзяржава, як і ў часы Савецкага Саюза, так і цяпер, імкнецца кантраляваць усё ў краіне. Яна не можа дапусціць, каб нейкая частка грамадзян выпала бы з-пад гэтага кантролю. Дзяржава павінна ведаць усё і пра ўсіх. Чым гэтыя свабодныя грамадзяне займаюцца, за кошт чаго яны жывуць? Акрамя таго, рашучая барацьба з «дармаедствам», таксама як і барацьба з карупцыяй, з'яўляецца папулярнай сярод беларускіх выбаршчыкаў. А гэта і ёсць выдатная глеба для папулізму. Таму ва ўсёй гэтай кампаніі відавочна праглядаецца адкрыты папулізм улады перад чарговымі выбарамі.

Міжнародная практыка барацьбы з асобамі, якія ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы сведчыць аб тым, што дзяржаўная ўлада прымае меры ў навучанні і перападрыхтоўцы гэтых людзей новым, запатрабаваным ў грамадстве спецыяльнасцям, забяспечвае ім працаўладкаванне ў наяўных спецыяльнасцях і дастойны заробак, без прымянення прымусовага працаўладкавання з дапамогай праваахоўных і судовых органаў.

Мечыслаў Грыб, спецыяльна для charter97.org

Мечыслаў Грыб - Старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь у 1994-1996 гадах. Генерал-лейтэнант міліцыі. Заслужаны юрыст Беларусі.