Менавіта Беларусь стане перашкодай для Пуціна

Нездарма дамова аб смерці Савецкага Саюза была падпісаная ў Белавежскай пушчы.

У вядомым польскім часопісе «Karta» ў лістападаўскім нумары выйшаў артыкул аб 20-годдзі беларускай грамадзянскай ініцыятывы і сайта «Хартыя-97». Часопіс апублікаваў успаміны каардынатараў ініцыятывы Андрэя Саннікава і Змітра Бандарэнкі, а таксама галоўнай рэдактаркі Charter97.org Наталлі Радзінай.

Раней мы публікавалі ўспаміны Андрэя Саннікава.

Сёння Charter97.org публікуе аповед каардынатара грамадзянскай ініцыятывы «Хартыя-97», арганізатара масавых акцый пратэсту ў Беларусі Змітра Бандарэнкі:

- У канцы 1980-х - пачатку 1990-х гадоў у Беларусі адбылася свая беларуская нацыянальна-вызваленчая рэвалюцыя, у выніку якой краіна здабыла незалежнасць. Як і ў іншых краінах і рэспубліках Усходняй Еўропы, яна была звязана з «перабудовай» Гарбачова, але мела свае асаблівасці. Адначасова гэта была і мая ўнутраная рэвалюцыя, таму што дагэтуль я быў абсалютна савецкім чалавекам, як у сацыяльным, палітычным, так і ў нацыянальным плане. Перамены адбываліся і ў Беларусі, і ўнутры мяне.

У той час я браў удзел у масавых акцыях, чытаў літаратуру, якая раней была забароненая, шмат чытаў. Пазней я стаў камерцыйным дырэктарам адзінай беларускамоўнай незалежнай FM-станцыі «Радыё 101.2» у Менску. Лукашэнка яе закрыў у 1996 годзе. Тады я зразумеў, што займацца нейкім бізнэсам у Беларусі немагчыма. Няма ніякіх гарантый, усе законы лёгка парушаюцца самімі ўладамі. Я зразумеў, як лёгка дзяржава можа ламаць лёсы журналістаў, закрываць любыя непажаданыя праекты. Гэтаму трэба было супрацьстаяць.

У 1997 годзе ў Беларусі былі арыштаваныя журналісты расейскага тэлеканалу ОРТ Зміцер Завадскі і Павел Шарамет. У той час я ўжо быў дырэктарам Фонду падтрымкі незалежнай прэсы, і мы змагаліся за іх вызваленне. Адной з нашых акцый у абарону Шарамета стаў Марш журналістаў у паласатых робах, які асвятлілі ўсе вядучыя сусветныя СМІ. Гэта была сапраўдная сусветная журналісцкая салідарнасць, таму што галоўнай навіной таго дня, калі праходзіў наш марш, была трагічная гібель прынцэсы Дыяны, і ўсё медыя пісалі толькі пра гэта.

Наша невялікая каманда, у якую ўваходзілі журналісты, рэкламшчыкі, маркетолагі шэрагу беларускіх фірмаў, удзельнічала ў кампаніі журналісцкай салідарнасці. У 1997 годзе ўлады ўзмацнілі рэпрэсіі супраць журналісцкай супольнасці, за год да гэтага было закрытае «Радыё 101.2», былі закрытыя ўсе рэгіянальныя тэлевізійныя незалежныя студыі, сталі закрывацца газеты і ў рэгіёнах, і ў Менску. Трэба было нешта рабіць, дэманстраваць нашу салідарнасць. Калі штуршком да стварэння чэхаславацкай «Хартыі'77» сталі рэпрэсіі супраць рок-музыкаў, то ў Беларусі такім штуршком сталі рэпрэсіі супраць журналісцкай супольнасці, і журналісты сталі сілай, што арганізавала «Хартыю'97».

Як сказана ў Евангеллі, «Вера без спраў мёртвая». Было абсалютна ясна, што само сабой нічога не робіцца, і за свае правы трэба змагацца. Мы ўдыхнулі свабоду на поўныя грудзі, амаль 10 гадоў мы адчувалі смак свабоды і не жадалі проста так яе аддаваць.

Грамадзянская ініцыятыва Хартыя'97 пачала дзейнічаць, утварыўся аргкамітэт. Адным з яго сябраў, яе маторам быў Віктар Івашкевіч, якога цяпер ужо няма ў жывых. Ён жа быў адным са слупоў Беларускага Народнага Фронту, арганізатарам многіх акцый канца 1980-х - пачатку 1990-х гадоў, у якіх я браў удзел. Мне было вельмі цікава з ім мець зносіны і ўзаемадзейнічаць. Ён мяне шмат чаму навучыў, перадаў бясцэнны досвед арганізацыі масавых акцый пратэсту.

Права людзей на пратэст - гэта неад'емнае права. Мяне ўразіла інфармацыя, што ў Варшаве, дзе я цяпер жыву, за год праходзіць больш за 700 акцый пратэсту. Чалавечая супольнасць так уладкаваная, што ў розных людзей і груп існуюць свае інтарэсы. Людзі бароняць свае пазіцыі на мітынгах, дэманстрацыях, пікетах. Улада абавязаная ўлічваць меркаванне людзей, мяняць заканадаўства, шукаць шляхі паразумення і рухацца наперад. Дыктатарскія ж рэжымы ігнаруюць гэтыя інтарэсы, спрабуюць усяляк абмежаваць актыўнасць людзей, зняважыць іх чалавечую годнасць, зрабіць іх паслухмянымі выканаўцамі сваіх загадаў. Усё гэта закладае бомбу на будучыню ў выглядзе сацыяльнага выбуху. Адначасова ствараецца клас апрычнікаў, якія ламаюць людзей, душаць іх, задавальняючы нізкія інстынкты дыктатарскай клікі. Беларусы пратэставалі ў самых розных формах і часта плацілі за гэта высокі кошт.

Практычна ўсе акцыі пратэсту ў Беларусі, пачынаючы з 1998 года, былі арганізаваны аргкамітэтам грамадзянскай ініцыятывы «Хартыя'97» ва ўзаемадзеянні з іншымі дэмакратычнымі сіламі. Арганізацыяй часта займалася група, у якую ўваходзілі Мікалай Халезін, Алег Бябенін, Віктар Івашкевіч і я. Гэта былі яркія і запамінальныя дэманстрацыі пратэсту: Маршы Свабоды, марш «За лепшае жыццё», марш «Так жыць нельга!», акцыі пратэсту супраць фальсіфікацыі вынікаў прэзідэнцкіх выбараў у 2001, 2006, 2010 гадах у Менску. Акрамя шматлікіх пратэстаў мы арганізоўвалі вялікую колькасць пікетаў, невялікіх санкцыянаваных і несанкцыянаваных акцый салідарнасці з рэпрэсаванымі, з патрабаваннем вызвалення палітвязняў, праводзілі кампаніі ў падтрымку сем'яў выкрадзеных і забітых лідараў апазіцыі. Кожны месяц 16-га чысла праводзіліся Дні беларускай салідарнасці.

Мы стварылі механізм сістэмы калектыўнай бяспекі, калі кожны пацярпелы ад рэжыму, незалежна ад яго палітычных поглядаў, мог разлічваць на падтрымку. Кожны рэпрэсаваны меў адваката і юрыдычную абарону, аб арышце тут жа аператыўна распаўсюджвалася інфармацыя праз прэс-цэнтр «Хартыі'97», сайт Charter97.org і іншыя незалежныя медыя Беларусі. Праводзіліся акцыі салідарнасці з рэпрэсаванымі, пікеты, мітынгі, дэманстрацыі ўнутры краіны і за мяжой ва ўзаемадзеянні з міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі, якія таксама рэагавалі на канкрэтныя выпадкі рэпрэсій у Беларусі.

У мяне самога было 8 адміністрацыйных арыштаў, вялікая колькасць адміністрацыйных судоў, некалькі крымінальных спраў. Калі я трапіў у турму, то змог пераканацца, што наша сістэма працуе - маю сям'ю падтрымалі.

Беларусь - гэта дыктатура лацінаамерыканскага тыпу. Мы ведаем, што пры такіх рэжымах кошт выкрадзеных і забітых ідзе на дзясяткі тысяч. Думаю, што і ў Беларусі маштаб рэпрэсій і колькасць смерцяў былі б значна большымі, калі б не наша беларуская салідарнасць і «Хартыя'97».

Маральнымі прыкладамі і маральнымі арыенцірамі для нас былі змагары за свабоду з Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, з Польшчы, Чэхіі і Славакіі, а таксама дысідэнты, якія змагаліся ў СССР. Дзякуючы адкрытым межам мы вучыліся непасрэдна ў лідараў чэхаславацкай «Хартыі'77». Я таксама некалькі разоў быў сярод груп беларускай апазіцыі, якія наведвалі Чэхію і Славакію. Вялікае ўражанне на мяне зрабіла камунікацыя з Янам Урбанам, адным з лідараў «Хартыі'77» і Грамадзянскага форуму. Мяне ўразіла яго заява, што ён будзе кіраўніком Грамадзянскага форуму (вядучай палітычнай сілы ў Чэхіі часоў «аксамітнай рэвалюцыі») датуль, пакуль у краіне не пройдуць свабодныя выбары. Потым ён пайшоў з палітыкі і заняўся журналістыкай. Былі ў нас сустрэчы і ў Польшчы, а ў Беларусь прыязджалі лідары падпольнай «Салідарнасці». Гэта была неабходная нам перадача досведу з першых рук.

Мы ў сваю чаргу мелі зносіны і дзяліліся досведам з сербамі - рухам «Адпор», - з украінцамі, грузінамі напярэдадні і пасля рэвалюцый у гэтых краінах. Гэта быў працэс узаемнага перацякання энэргіі. Успамінаю, як падчас Памаранчавай рэвалюцыі ў Кіеве мы стаялі на плошчы, а побач з намі былі ўдзельнікі «Рэвалюцыі руж» з Грузіі, азербайджанцы, украінцы з руху «Пара», сербы з «Адпору» і расейцы з дэмакратычных рухаў. Хвалі свабоды перыядычна пракатваюцца па ўсіх краінах. «Хартыя'97» і звязаныя з ёй арганізацыі і грамадзянскія ініцыятывы заўсёды былі часткай рэгіянальнага і сусветнага руху Супраціву.

Менавіта разуменне неабходнасці Супраціву прывялі ў 2000 годзе да стварэння моладзевага руху «Зубр». Да мяне прыйшлі некалькі лідараў арганізацыі «Малады фронт» і сказалі, што хочуць стварыць новы рух. Яны ведалі мяне як спецыяліста ў галіне маркетынгу і рэкламы, мы разам удзельнічалі ў акцыях пратэсту. Мы сталі абмяркоўваць ідэю нашай камандай (цяпер бы сказалі політкансалтынгавай), у якую ўваходзілі шэраг журналістаў, рэкламшчыкаў, маркетолагаў, якія мелі досвед працы ў вядучых сродках масавай інфармацыі, фірмах, рэкламных агенцтвах.

Так з'явіўся «Зубр». Гэта быў масавы гарызантальны моладзевы рух. Мы дапамаглі яго старту, дапамагалі дзесьці парадамі, дзесьці рэсурсамі. Але, несумненна, гэта быў моладзевы рух, хоць у яго ўваходзілі і людзі дарослыя. Я сам даваў прысягу «Зубра» разам з моладдзю.

Часта даводзілася чуць за мяжой, што беларусы не змагаюцца, нічога не робяць. На самай справе людзі проста не ведаюць ці не хочуць ведаць. Беларусам ёсць чым ганарыцца. У Беларусі адбываліся, у тым ліку пры маім актыўным удзеле, акцыі ў дзясяткі тысяч чалавек. Гэта першы і другі Маршы Свабоды, на якія выходзілі ад 30 да 50 тысяч чалавек. Гэта Плошчы - пратэстныя акцыі супраць фальсіфікацыі выбараў у 2006 і 2010 гадах, у якіх удзельнічалі дзясяткі тысяч чалавек, а таксама многія іншыя акцыі.

Наша каманда заўсёды разумела, што пры дыктатуры толькі фізічная прысутнасць людзей, што актыўна бароніць свае правы, на вуліцах, якія крычаць на ўвесь свет словы «Жыве Беларусь!» і «Свабоду!», можа змяніць сітуацыю. Толькі так людзі могуць быць пачутыя. Вядома, мы разумелі, што за свае дзеянні можам пайсці ў турму, можам быць забітыя, можам быць падвергнутыя рэпрэсіям. Але толькі так нас пачуюць. Адных слоў мала - неабходны дзеянні.

Дзясяткі тысяч беларусаў прайшлі турмы, былі падвергнуты адміністрацыйным арыштам, сотні беларусаў ведаюць, што такое турэмныя катаванні. Дзясяткі тысяч беларусаў былі пазбаўлены права на адукацыю, выключаныя з універсітэтаў, былі выгнаныя з працы, вымушаныя былі праз свае погляды эміграваць. Але так, напэўна, і фармуецца палітычная нацыя і супольнасць свабодных людзей.

У 2010 годзе я ўзначаліў выбарчую кампанію Андрэя Саннікава. Хацеў бы сказаць пра яго пару слоў. Я ўважаю, што мне і маім таварышам па «Хартыі-97» і «Зубру» вельмі пашанцавала, што побач з намі быў такі чалавек, які ўжо сваёй прысутнасцю ставіў маральную і інтэлектуальную планку, якая дапамагала ўсім нам расці і бачыць правільныя арыенціры.

Доўгі час лічылася, што «Хартыя» была закліканая дапамагаць палітычным структурам, але мы не імкнуліся да палітычнага лідарства. Аднак досвед прэзідэнцкіх кампаній 2001 і 2006 гадоў паказаў, што падчас прэзідэнцкай кампаніі шмат што залежыць ад кандыдата ад апазіцыі. Мы сутыкнуліся з тым, што такія адзіныя і псеўдаадзіныя кандыдаты, як Уладзімір Ганчарык і Аляксандр Мілінкевіч, у ключавыя моманты, скажам так, размякалі. І тады дзейнасць дзясяткаў тысяч людзей, памкненні мільёнаў людзей, нічым не заканчваліся. Многія актывісты і «Хартыі'97», і «Зубра», пазней «Еўрапейскай Беларусі» казалі, што нельга працаваць «на дзядзьку», які ў вырашальны момант праявіць слабасць і адступіць. Таму мы, асабліва моладзь, угаворвалі Андрэя Алегавіча Саннікава, каб ён вылучыў сваю кандыдатуру на выбарах 2010 года, а мы б рыхтавалі Плошчу, маючы на ​​гэты раз свайго кандыдата.

Гэта было вельмі складанае рашэнне для Андрэя. Ён разумеў меру адказнасці, разумеў, што непазбежна рушаць услед рэпрэсіі супраць яго і яго сям'і, але пагадзіўся ўзяць на сябе гэтую цяжкую ношу і стаў нашым кандыдатам. Ну, а весці кампанію ў 2010 годзе было лёгка, таму што перамены даўно наспелі, людзі даўно ненавідзяць дыктатара Лукашэнку. Адначасова мы мелі велізарную колькасць загартаваных людзей рознага ўзросту, якія давяралі Саннікаву і хацелі ўвайсці ў яго каманду.

Вельмі сур'ёзным выпрабаваннем для нас стала забойства за некалькі дзён да абвяшчэння выбарчай кампаніі нашага сябра і заснавальніка сайта «Хартыя'97» Алега Бябеніна. Мы разумелі, што гэта папярэджанне ўсім нам, але вырашылі ісці наперад. У тым ліку і дзеля Алега, у памяць пра яго. І гэтая кампанія, і Плошча 2010 года - падзеі, якія будуць упісаны ў гісторыю змагання Беларусі.

У многіх пратаколах з выбарчых участкаў, якія нам перадалі мужныя людзі, якія працавалі ў выбарчых камісіях, было выразна зафіксавана, што Андрэй Саннікаў выйграваў выбары і выходзіў у другі тур. Калі адняць прымусовае датэрміновае галасаванне, ён ушчэнт выйграваў выбары ў Менску. Усе бачылі, наколькі актыўна збіраліся подпісы за Саннікава і наколькі пуста было на месцах збору подпісаў за Лукашэнку, наколькі паспяховай была наша кампанія паездак па краіне, колькі людзей збіралі сустрэчы з выбарцамі. У пачатку 2011 года 4 міністры замежных спраў краін Еўразвязу (Польшчы, Нямеччыны, Чэхіі і Швецыі) апублікавалі ў «Нью-Ёрк Таймс» артыкул, дзе заявілі, што Лукашэнка прайграў выбары і што павінен адбыцца другі тур. Артыкул называўся «Лукашэнка - лузер». На жаль, пасля еўрапейскія кіраўнікі адышлі ад гэтай ацэнкі і сталі больш арыентавацца на традыцыйную «рэал-палітыку».

А тады, у снежні 2010 года, Лукашэнка быў да смерці перапалоханы. Было арыштавана больш за тысячу чалавек. Мяне таксама арыштавалі, змясцілі ў турму КДБ, «амерыканку», як яе называюць у народзе. Калі мы сядзелі ў турме, нас прымушалі глядзець тэлевізар, па якім паказвалі, як Лукашэнка ехаў на сваю «інаўгурацыю», якую, дарэчы, праігнаравалі ўсе паслы краін Еўразвязу і Украіны. Паказвалі яго чорны лімузін, які рухаецца па пустым горадзе, і па пустой плошчы Лукашэнка ішоў да чорнага, страшнага будынку, дзе праходзіла яго фальшывая інаўгурацыя.

Тады ў турмы кінулі 8 з 10 кандыдатаў у прэзідэнты разам з сябрамі іх штабоў. Калі я быў у турме, то падумаў: «Усё нармальна. Сядзелі ў турмах лідары і ўдзельнікі «Хартыі'77», лідары «Салідарнасці», мы нічым не горшыя. Таксама сядзім, значыць, Беларусь такая ж еўрапейская краіна, як Чэхія, Славакія і Польшча. Мы проста трошкі адстаём і праходзім тое, што нам неабходна прайсці».

Беларуская турма мала змянілася за 100 гадоў, бытавыя ўмовы, напэўна, такія ж як былі ў пачатку мінулага стагоддзя за выключэннем таго, што там ёсць электрычнасць. Я, напрыклад, паўтара месяца знаходзіўся ў камеры, якая была ніжэй узроўню зямлі, і ў якой на 17 месцаў змясцілі 35 чалавек, якія там жылі, елі, палілі, хадзілі ў туалет. Гэта без сумневу працяг ГУЛАГу, хоць няма масавых расстрэлаў, але людзі гінуць. Я сам бачыў некалькі смерцяў і ведаю, што многія, з кім мне даводзілася знаходзіцца ў турме, памерлі або адразу, або праз некалькі гадоў пасля выхаду на волю. І ў гэтым плане беларускі ГУЛАГ мала чым адрозніваецца ад савецкага ГУЛАГу.

Для мяне турма, безумоўна, стала момантам ісціны. Калі я адбываў 10 дзён у карцэры турмы КДБ, спытаў сябе: «Навошта? Чаму я гэта раблю?». Трэба было шукаць сілы для супрацьстаяння турэмшчыкам, таму што ўмовы ўтрымання ў нас былі, мякка кажучы, вельмі жорсткімі. І тады я прыдумаў для сябе такую ​​кансерватыўную трыяду: «Бог, Беларусь і Сям'я». Дзеля гэтага я жыву і змагаюся.

Наша знаходжанне ў турмах было цяжкім выпрабаваннем і праверкай прынцыпаў, якія мы закладвалі пры абвяшчэнні «Хартыі». Гэтыя прынцыпы спрацавалі, пра што сведчыць кампанія беларускай і міжнароднай салідарнасці з палітвязнямі, якіх у той час было вельмі шмат. Беларусы праявілі свае найлепшыя чалавечыя якасці і нацыянальныя рысы падчас гэтага часу салідарнасці. Гэта таксама старонка ў гісторыі Беларусі, светлая старонка. Падтрымка беларусаў, падтрымка нашых сяброў, паплечнікаў за мяжой - гэта было нешта неверагоднае.

Пасля вызвалення я быў вымушаны эміграваць. Не хацеў быць больш паддоследнай марской свінкай для турэмшчыкаў. Калі мы выйшлі на волю і далі з Андрэем Саннікавым першае інтэрв'ю, у Лукашэнкі здарылася істэрыка і ён адкрыта заявіў, што, калі мы не замоўкнем, то хутка вернемся ў турму. Мы разумелі, што пагрозы досыць сур'ёзныя. Калі мы выязджалі ў Літву на лячэнне, нас дэманстратыўна здымалі з цягніка, затрымлівалі на шмат гадзін, праводзілі ператрусы, пагражалі. Было прынятае нялёгкае рашэнне з'ехаць з краіны, таму што мы разумелі: страх дыктатара настолькі вялікі, што перыядаў лібералізацыі ўжо больш не будзе, асабліва ў дачыненні да нас.

Сёння мы працягваем тую справу, якую пачалі, і пакуль тыя мэты, якія мы ставілі ў дэкларацыі «Хартыі'97», не будуць дасягнутыя, мы не зможам жыць спакойна. Сваё знаходжанне за мяжой мы бачым як працяг нашай місіі дапамагаць беларусам, якія змагаюцца ў Беларусі, і выкарыстоўваем новыя магчымасці для таго, каб Беларусь захавала незалежнасць, стала свабоднай краінай і сябрам Еўрапейскага звязу. Гэта нашы мэты як каманды.

Мы бачым, што цяпер адбываецца ў Расеі, што адбываецца ў Беларусі, што адбываецца ў Крыме і на Данбасе. Жорсткія рэпрэсіі, падаўленне ўсяго жывога. Такімі метадамі сёння дзейнічаюць постсавецкія дыктатары.

Для таго, каб наша барацьба працягвалася, неабходна мець людзей і ўнутры краіны, і за мяжой, таму што без гэтага ўнутры краіны ўсё будзе зачышчацца. І знаходжанне беларускіх медыя за мяжой, знаходжанне шэрагу беларускіх палітычных лідараў за мяжой, знаходжанне беларускіх палітычных структур за мяжой - гэта таксама фактар ​​незалежнасці Беларусі, таму што тая ж Расея разумее, што існуюць цэнтры, якія ніколі не пагодзяцца з акупацыяй краіны.

Наша задача зразумелая: дапамагаць таварышам, якія знаходзяцца ўнутры краіны і даносіць свабодную інфармацыю праз розныя медыя да беларусаў, каб яны мелі альтэрнатыву лукашэнкаўскай і пуцінскай прапагандзе, а таксама інфармаваць міжнародную грамадскасць аб сітуацыі ў Беларусі.

Распад «імперыі зла» працягваецца. Нездарма дамова аб смерці Савецкага Саюза была падпісаная ў беларускай Белавежскай пушчы. Я ўпэўнены, што менавіта Беларусь стане перашкодай для пуцінскай дыктатуры. Усе народы хочуць быць свабоднымі.