Як «электрычны чалавек» з Беларусі шакаваў Еўропу

Якаў Наркевіч-Ёдка быў чалавекам, які апярэдзіў час.

У канцы ХIХ – пачатку XX стагоддзя ў Менскай вобласці тварыў навуковец, які не проста ішоў у нагу з часам, ён яго апярэджваў, прыводзячы ў захапленне мясцовую і еўрапейскую грамадскасць сваімі адкрыццямі. Якава Атановіча Наркевіча-Ёдку называлі «электрычным чалавекам», піша «Камсамолка».

Ён праводзіў свае, якія здаваліся тады шалёнымі доследы з электрычнасцю ў той час, калі і ў Менску асноўнымі крыніцамі асвятлення былі газавыя лямпы, свечкі і лучыны. І тут з'яўляецца чалавек нібы з іншага свету, некаторыя ідэі якога пачнуць рэалізоўваць ужо ў атамнае стагоддзе.

Так, Наркевіч-Ёдка прыйшоў да высновы, што жывыя арганізмы – гэта своеасаблівыя электрычныя машыны. Яны не толькі могуць паглынаць электрычнасць з паветра, але і выпраменьваюць яе, чытаем у артыкуле, прысвечаным навукоўцу на сайце Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі.

У пошуках спосабу захаваць размеркаванне ў прасторы электрычных сіл, даследнік вынайшаў прыбор, які дазваляе атрымліваць на фотапласцінцы электрычнасць, што выпускаецца  целам. Так у 1891 годзе ў падвале свайго маёнтка Наднёман (знаходзіцца ў сучасным Уздзенскім раёне Менскай вобласці) Наркевіч-Ёдка становіцца піянерам работ у выкарыстанні электрамагнітнага выпраменьвання для візуалізацыі жывых арганізмаў – вынаходзіць электраграфію.

Вось гэтая электраграфія рукі стане візітнай карткай яго адкрыццяў і ўвойдзе ў гісторыю. Прычым у розныя яе вобласці. Напрыклад, у 2008 годзе ў Парыжы праходзіла выстава, дзе лагатыпам выбралі вось гэтую «руку Наркевіча».

Электраграфія прынесла яму сусветную вядомасць, беларуса абіралі членам розных еўрапейскіх акадэмій і самых прагрэсіўных навуковых таварыстваў. Ён выступаў з лекцыямі ў Парыжы, Бэрліне, Вене…

Газета «Менскі лісток» у 1896 годзе апісвала яго адкрыцці так: «Выява рук дзвюх асоб, якія сімпатызуюць адзін аднаму, паказваюць прамяністыя пучкі, якія відавочна імкнуцца злучыцца. Наадварот, на малюнку рук асоб, якія адчуваюць адзін да аднаго антыпатыю, бачныя прамяні якія адхіляюцца адзін ад аднаго».

Наркевіч-Ёдка ўсё гэта тлумачыў і казаў пра тое, што ўсе працэсы і ў прыродзе, і ў чалавеку звязаныя з электрычнасцю. Пацалунак і абдымкі – узаемадзеянне энэргіі двух цел, а вось, напрыклад, рукі нябожчыкаў не пакідаюць электрычных адбіткаў.

Па-рознаму свецяцца адбіткі далоняў здаровага і хворага чалавека, спакойнага і ўсхваляванага. А каб прыйсці да такіх высноў, навуковец зрабіў тысячы здымкаў.

Публіка ўражаная, а навукоўцы аддаюць належнае – беларус атрымлівае званне прафесара электраграфіі і магнетызму ў Парыжы.

Быў цудоўна адукаваны, вучыўся ў менскай гімназіі.

Наркевіч-Ёдка нарадзіўся ў шляхецкай сямʼі 27 снежня 1847 года ў маёнтку Турын. Цяпер гэта Пухавіцкі раён. Але ўжо ў дзяцінстве яго перавозяць у бацькоўскі маёнтак Наднёман.

Хлопчыка рос у любові, а навукамі авалодваў дзякуючы найлепшым настаўнікам. Мовы, музыка, гуманітарныя і натуральныя навукі... Яго вучылі ўсяму і ён хацеў авалодаць усім.

Вучыцца юнаку далей аддалі ў Менскую губернскую класічную гімназію, якую ён скончыў у 1865 годзе. У 1867 годзе Наркевічу-Ёдку была прысуджана ступень бакалаўра навук, але на першае месца ён усё ж тады ставіць музыку.

Майстэрства грання на фартэпіяна ён удасканальвае ў Парыжскай кансерваторыі. А выканальніцкі ўзровень беларуса такі, што ён паспяхова выступаў як піяніст у вядомых канцэртных залах, у тым ліку ў каралеўскім палацы Цюільры (Парыж).

Майстэрства музыкі падкрэслівае, якім рознабаковым чалавекам быў Наркевіч-Ёдка. Гэта потым ужо яго будуць сустракаць у Еўропе як навукоўца, а спачатку яму апладзіравалі як піяністу. Выхадзец з Беларусі атрымліваў «прыхільныя водгукі розных каранаваных асоб».

Медыцына – справа жыцця

І ўсё ж музыка саступае першае месца навуцы. У 1869 годзе Наркевіч-Ёдка едзе ў Парыж, каб паступіць на медычнае аддзяленне Парыжскага ўніверсітэта. Ён атрымлівае медыцынскую адукацыю і практыкуецца ў клініках Францыі і Італіі.

Калі падчас франка-прускай вайны ў Парыжы пачаўся голад, Наркевіч-Ёдка здабываў сабе ежу, даючы ўрокі музыкі. У 1871 годзе ён вяртаецца на радзіму і ў сваім маёнтку ладзіць навуковую лабараторыю, арганізуючы эксперыменты ў галіне фізікі, метэаралогіі, медыцыны, псіхалогіі, сельскай гаспадаркі.

Ён пабудаваў метэаралагічную станцыю, працу якой хваляць у Санкт-Пецярбургу. Наркевіч-Ёдка становіцца членам-карэспандэнтам Пецярбургскай акадэміі навук. Навуковец прапанаваў арыгінальны спосаб вымярэння хуткасці аблокаў, а для вымярэння вільготнасці глебы сканструяваў лізіметр, які дазваляў вызначаць вільготнасць на глыбіні да трох метраў.

Інтарэсы яго шырокія. У палях ён стварае сістэму градаадводаў, каб іх не пабіваў град. Ён праводзіў эксперыменты, каб стымуляваць расліны электрычнасцю.

Гісторыкі адзначаюць, што ў 1980 годзе на сваёй метэастанцыі Якуб Наркевіч-Ёдка стварыў прыбор, які можна назваць раннім радыёпрымачом.

Наркевіч-Ёдка настойваў на тым, што ўсе яго доследы ў электраграфіі і фізіцы маюць галоўную мэту – лячыць людзей сіламі прыроды. У 1892 годзе ён ладзіць у маёнтку ўласны санаторый.

Арганізаваў санаторый з прагрэсіўнымі метадамі лячэння

Наркевіч-Ёдка стварыў унікальную сістэму бескантактавай электратэрапіі. Казалі, што пасля яго электрычных ваннаў жанчыны маладзелі на 15 гадоў, але нават калі гэта не так, калі тамака было элементарнае дадатнае ўздзеянне на кровазварот – і гэта ўжо было нядрэнна.

Ён арганізаваў і электрамасаж, уздзейнічаючы на кропкі акупунктуры, якія ён знаходзіў найболей важнымі на сваіх электраграфічных здымках.

У санаторыі, тамака, дарэчы кармілі і падавалі для жылля асобныя лецішчы, практыкаваліся паветраныя, сонечныя і электрычныя ванны. Дадайце да гэтага гімнастыку, парады па гігіене, што ў тыя часы было вельмі важна, яшчэ вадзіцу з падземных мінеральных крыніц, ды на свежым паветры… І не толькі.

Пры санаторыі, як было сказана ў газетнай рэкламе, паспяхова дзейнічала кумыса-лячэбная ўстанова: «Кумыс гатуецца спецыялістамі-башкірамі з кабылінага малака, пад наглядам лекара».

Туберкулёз тады быў вялікай праблемай і вось для лячэння грудных хвароб выкарыстоўвалі кумыс. Трымалі невялікі табун жарабіц. Тысячы бутэлек прадавалі, а яшчэ тысячы раздавалі мясцовым сялянам.

Інтарэсы і навуковыя эксперыменты Наркевіча-Ёдкі былі, здавалася, бясконцыя. Ён казаў, што сабрана шмат матэрыялаў, і патрабуецца яшчэ шмат працы, каб зрабіць належныя высновы. Але, бясспрэчна, ён унёс уклад у развіццё навукі ў розных галінах.

Маёнтак разбурылі

Наркевіч-Ёдка памёр у лютым 1905 года, ва ўзросце 57 гадоў.

У некралогу адной з газет гаварылася, што ён «лячыў бясплатна і бедных, і багатых». Вось толькі свайму здароўю ў крытычны момант належнай увагі не надаў: «Калі лекары прыпісалі яму адпачынак, ён замест таго паехаў за мяжу са сваім пляменнікам. Здароўе яго канчаткова падарвалася і 6 лютага года ён памёр на руках у жонкі».

З жонкай Аленай ён пражыў душа ў душу 33 гады, муж і жонка выхоўвалі трох сыноў і двух дачок.

З Еўропы цела навукоўца перавезлі і пахавалі ў родным маёнтку. Фамільны склеп Наркевічаў-Ёдкаў быў спустошаны ў пачатку 1930-х. Разбураны і спалены быў некалі квітнеючы маёнтак, помнікі з могілак скралі. З 2015 года вядуцца работы ў аднаўленні сядзібы.